Maharashtra Forts In UNESCO World Heritage List:
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाची साक्ष देणारे १२ ऐतिहासिक किल्ले UNESCO च्या जागतिक वारसा यादीत (UNESCO World Heritage List) सामील करण्यात आले आहेत. पॅरिस येथे पार पडलेल्या UNESCO च्या ४७व्या जागतिक वारसा समितीच्या अधिवेशनात हा ऐतिहासिक निर्णय जाहीर करण्यात आला. ही केवळ महाराष्ट्रासाठीच नाही, तर संपूर्ण भारतासाठी अभिमानाची बाब आहे.
‘Maratha Military Landscapes’ – स्वराज्याची वैश्विक ओळख
या १२ किल्ल्यांची ‘Maratha Military Landscapes’ या नावाने UNESCO मध्ये ‘सीरियल नॉमिनेशन’ करण्यात आली होती. यामध्ये मराठा साम्राज्याच्या मजबूत आणि दूरदृष्टीपूर्ण किल्ला रचना प्रणालीचे दर्शन घडते. मराठा साम्राज्याची स्थापना करणारे छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ एक महान योद्धा नव्हते, तर एक दूरदृष्टीचे प्रशासक आणि कुशल दुर्ग निर्माते ही होते. त्यांनी उभारलेल्या किल्ल्यांचे जाळे हे केवळ संरक्षणाचे साधन नव्हते, तर ते स्वराज्याची आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय व्यवस्था सांभाळण्याचे केंद्रबिंदू होते. या किल्ल्यांमुळेच मराठा साम्राज्याची सुरक्षितता आणि वाढ सुनिश्चित झाली.
या सीरियल नॉमिनेशनमध्ये समाविष्ट असलेल्या ११ किल्ल्यांपैकी बहुतेक किल्ले महाराष्ट्रात आहेत, तर एक किल्ला तामिळनाडूमध्ये आहे. हा भारतातील अशा प्रकारचा पहिलाच ‘युनिक सीरियल नॉमिनेशन’ आहे, ज्यात विविध भौगोलिक प्रदेशांतील किल्ल्यांचा समावेश आहे. या किल्ल्यांमध्ये रायगड, राजगड, प्रतापगड, पन्हाळा, शिवनेरी, लोहगड, साल्हेर, सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, सुवर्णदुर्ग, खांदेरी यांसारख्या महाराष्ट्रातील प्रमुख किल्ल्यांचा समावेश आहे. तामिळनाडूतील जिंजी किल्ला हा मराठा साम्राज्याच्या दक्षिणेकडील विस्ताराचे प्रतीक आहे आणि तो या नामांकनाचा भाग बनला आहे.
स्वराज्याची संकल्पना दृढ करणारा वारसा
DRONAH संस्थेच्या शिखा जैन यांनी सांगितले की, शिवाजी महाराजांनी उभारलेल्या या किल्ल्यांच्या जाळ्यामुळे स्वराज्याची संकल्पना अधिक दृढ झाली. त्यांनीच या युनेस्को प्रक्रियेसाठी सरकारच्या वतीने तांत्रिक दस्तऐवज तयार केले. हे किल्ले केवळ युद्धनीतीचे उत्कृष्ट उदाहरण नाहीत, तर तत्कालीन स्थापत्यशास्त्र, अभियांत्रिकी आणि सामाजिक संरचनेचेही उत्कृष्ट नमुने आहेत. स्वराज्याची निर्मिती आणि त्यामागची दूरदृष्टी या किल्ल्यांच्या निर्मितीतून स्पष्ट दिसते. त्यांनी पुढे असेही नमूद केले की, स्वराज्य आणि संरक्षण व्यवस्थेचा हा वारसा देशाच्या स्वातंत्र्यलढ्यातही महत्त्वाचा ठरला. अनेक स्वातंत्र्यसैनिकांनी या किल्ल्यांमधून प्रेरणा घेतली आणि स्वराज्याची संकल्पना त्यांनी आत्मसात केली.
युनेस्को यादीत सामील झालेल्या किल्ल्यांपैकी ७ मुंबई सर्कलमध्ये
भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाचे (ASI) मुंबई सर्कलचे अधीक्षक पुरातत्त्वज्ञ अभिजित अम्बेकर यांनी या निर्णयावर आनंद व्यक्त केला. त्यांनी सांगितले की, १२ किल्ल्यांपैकी ७ किल्ले मुंबई सर्कलमधील आहेत, तर उर्वरित ४ किल्ले महाराष्ट्रातील विविध भागांमध्ये आहेत आणि एकमेव किल्ला तामिळनाडूमध्ये आहे. यामध्ये रायगड आणि लोहगड सारख्या महत्त्वाच्या किल्ल्यांचा समावेश आहे. रायगड हा शिवाजी महाराजांची राजधानी होता आणि तो मराठा साम्राज्याच्या वैभवाचे प्रतीक आहे. लोहगड हा एक डोंगरी किल्ला असून, तो त्याच्या मजबूत संरचनेसाठी ओळखला जातो.
या घोषणेमुळे पर्यटनाच्या दृष्टीने महाराष्ट्राला मोठा फायदा होणार असून, जागतिक स्तरावर मराठा साम्राज्याचे महत्त्व अधोरेखित झाले आहे. हे किल्ले आता केवळ ऐतिहासिक वास्तू म्हणून नव्हे, तर जागतिक स्तरावरील सांस्कृतिक वारसा म्हणून ओळखले जातील. यामुळे आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांची महाराष्ट्राकडे ओढ वाढेल आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल. किल्ल्यांच्या आसपासच्या परिसराचा विकास होईल, ज्यामुळे रोजगारनिर्मितीलाही मदत मिळेल.
सरकार व नागरिकांची महत्त्वपूर्ण भूमिका
राज्याच्या सांस्कृतिक व पर्यटन विभागाच्या उपसचिव नंदा राऊत यांनी या यशाबद्दल बोलताना सांगितले, “या यशामध्ये सहभागी होण्याचा सन्मान मला मिळाला, हे माझे भाग्य आहे. आता आपल्यावर या किल्ल्यांचे जतन, स्वच्छता आणि संवर्धनाची जबाबदारी आहे.” युनेस्कोच्या यादीत समावेश झाल्याने या किल्ल्यांच्या संरक्षणाची जबाबदारी अधिक वाढली आहे. केवळ सरकारच नव्हे, तर प्रत्येक नागरिकाने या ऐतिहासिक ठेव्याचे जतन करण्यासाठी पुढे आले पाहिजे. किल्ल्यांचे नैसर्गिक सौंदर्य आणि ऐतिहासिक महत्त्व जपण्यासाठी सामूहिक प्रयत्न आवश्यक आहेत.
या घोषणेनंतर मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी ट्विट करत म्हटले, “ऐतिहासिक ! अभिमानास्पद !! गौरवशाली क्षण !!” शिवरायांचे हे किल्ले आता जागतिक वारसामध्ये सामील! ही केवळ महाराष्ट्रासाठी नाही, तर संपूर्ण भारतासाठी अभिमानाची गोष्ट आहे.” त्यांच्या या ट्विटमध्ये मराठा साम्राज्याच्या इतिहासावर आणि वारशावर असलेला त्यांचा अभिमान स्पष्ट दिसतो. हा निर्णय केवळ महाराष्ट्राच्याच नव्हे, तर भारताच्या समृद्ध इतिहासाला जागतिक स्तरावर मान्यता देतो.
UNESCO आणि ICOMOS यांचे योगदान
या ऐतिहासिक मान्यतेमागे ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) या युनेस्कोशी संलग्न NGO चे मोठे योगदान आहे. त्यांनीच या स्थळांचे मूल्यांकन केले. ICOMOS ही संस्था जागतिक वारसा स्थळांचे संरक्षण आणि संवर्धनासाठी कार्य करते. त्यांच्या कठोर तपासणीनंतरच या किल्ल्यांना जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट करण्याचा निर्णय घेण्यात आला. शिखा जैन यांनी पॅरिसहून सांगितले, “ही भारतासाठी अभूतपूर्व उपलब्धी आहे. आम्ही साजरे करत आहोत!” या वाक्यातून या यशाचे महत्त्व आणि त्यासाठी घेतलेले अथक परिश्रम स्पष्ट होतात.
या १२ किल्ल्यांच्या जागतिक वारसा यादीतील समावेशामुळे, मराठा साम्राज्याची गौरवशाली गाथा आता जगभरातील लोकांना अनुभवता येणार आहे. ही एक संधी आहे, ज्यामुळे आपण आपल्या इतिहासाचा आणि संस्कृतीचा अभिमान बाळगू शकतो आणि त्याचे जतन करण्यासाठी एकत्रितपणे काम करू शकतो. या किल्ल्यांचे केवळ ऐतिहासिकच नव्हे, तर पर्यावरणीय महत्त्वही मोठे आहे. ते जैवविविधतेचे केंद्र आहेत आणि अनेक दुर्मीळ वनस्पती आणि प्राण्यांचे आश्रयस्थान आहेत. त्यामुळे त्यांचे संवर्धन करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
या यशाचे श्रेय महाराष्ट्र सरकार, भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग (ASI), DRONAH संस्था, ICOMOS आणि या प्रक्रियेत सहभागी असलेल्या सर्व व्यक्तींना जाते. त्यांच्या सामूहिक प्रयत्नांमुळेच हे स्वप्न प्रत्यक्षात आले आहे. आता पुढील पिढ्यांसाठी या किल्ल्यांचे योग्य प्रकारे जतन करणे हे आपले कर्तव्य आहे.
पुढील वाटचाल: संवर्धन आणि जनजागृती
या किल्ल्यांच्या जागतिक वारसा यादीतील समावेशानंतर, पुढील महत्त्वाची पायरी म्हणजे त्यांचे योग्य संवर्धन आणि देखभाल. यासाठी शासनाने विशेष निधी आणि योजना तयार करणे आवश्यक आहे. स्थानिक समुदायांना या संवर्धन कार्यात सामील करून घेणे महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून किल्ल्यांची काळजी घेण्याची जबाबदारी सर्वांची आहे ही भावना रुजेल.
पर्यटनाला चालना देतानाच, किल्ल्यांच्या मूळ स्वरूपाला धक्का लागणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे. ‘इको-टूरिझम’ आणि ‘हेरिटेज टुरिझम’ला प्रोत्साहन दिल्यास पर्यावरणाची हानी टाळता येईल आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेलाही फायदा होईल. यासोबतच, या किल्ल्यांच्या इतिहासाची आणि त्यांच्या महत्त्वाविषयी जनजागृती करणे आवश्यक आहे. शाळा आणि महाविद्यालयांच्या अभ्यासक्रमात या किल्ल्यांविषयी माहितीचा समावेश केल्यास, तरुण पिढीला आपल्या समृद्ध इतिहासाची जाणीव होईल.
एकंदरीत, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या १२ किल्ल्यांचा युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत समावेश हा एक ऐतिहासिक क्षण आहे. हा निर्णय आपल्याला आपल्या गौरवशाली भूतकाळाची आठवण करून देतो आणि भविष्यात या वारशाचे जतन करण्याची प्रेरणा देतो.
FAQs
प्र.१: युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत किती किल्ल्यांचा समावेश झाला आहे? उ.१: छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या १२ किल्ल्यांचा युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत समावेश करण्यात आला आहे.
प्र.२: यामध्ये महाराष्ट्रातील किती किल्ले आहेत आणि इतर कुठल्या राज्यात आहेत? उ.२: या १२ किल्ल्यांपैकी ११ किल्ले महाराष्ट्रात आहेत, तर एक किल्ला (जिंजी) तामिळनाडूमध्ये आहे.
प्र.३: कोणत्या किल्ल्यांचा समावेश या यादीत झाला आहे? उ.३: रायगड, राजगड, प्रतापगड, पन्हाळा, शिवनेरी, लोहगड, साल्हेर, सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, सुवर्णदुर्ग, खांदेरी (महाराष्ट्रातील) आणि जिंजी (तामिळनाडू) या किल्ल्यांचा समावेश आहे.
प्र.४: या किल्ल्यांना कोणत्या नावाने युनेस्कोमध्ये नामांकित केले गेले? उ.४: या किल्ल्यांना ‘Maratha Military Landscapes’ या नावाने युनेस्कोमध्ये ‘सीरियल नॉमिनेशन’ करण्यात आले होते.
प्र.५: हे किल्ले कोणत्या शतकात बांधले गेले होते? उ.५: जागतिक वारसा यादीत समावेश करण्यात आलेले हे सर्व किल्ले सतराव्या शतकात बांधले गेले आहेत.
प्र.६: या निर्णयामुळे महाराष्ट्राला काय फायदा होईल? उ.६: या घोषणेमुळे महाराष्ट्राला पर्यटनाच्या दृष्टीने मोठा फायदा होणार असून, जागतिक स्तरावर मराठा साम्राज्याचे महत्त्व अधोरेखित झाले आहे. यामुळे आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांची संख्या वाढेल आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल.
प्र.७: या प्रक्रियेत कोणत्या संस्थांचा सहभाग होता? उ.७: भारत सरकार, DRONAH संस्था, भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग (ASI) आणि ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) या संस्थांनी या प्रक्रियेत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.
प्र.८: युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत आधीपासून महाराष्ट्रातील कोणती स्थळे होती? उ.८: अजिंठा लेणी, वेरुळची लेणी, छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस, मुंबई व्हिक्टोरियन अँड आर्ट डेको एन्सेबल आणि एलिफंटा केव्ह्ज ही स्थळे आधीपासूनच या यादीत समाविष्ट होती.
जर तुम्हाला ही माहिती उपयोगी वाटली असेल तर आपल्या मित्रांना नक्की शेअर करा आणि अशाच अपडेट्ससाठी PulseMarathi.com वर नियमित भेट द्या.
हे पण वाचा :- मान्सून स्पेशल: महाराष्ट्रातील 5 अद्भुत ट्रेक आणि डोंगरगडांची सैर